Ahmed b. Hanbel (ö. 241/855), hicrî üçüncü asır ricâl münekkitleri arasında yer almaktadır. Söz konusu asır hadis ilmine ait ıstılahlarının yaygın olarak kullanıldığı, isnâd analizlerinin yoğun olarak yapıldığı, hadis usûlüne kaynaklık eden eserlerin ve temel hadis kitaplarının vücut bulduğu bir dönemdir. Rical tenkit tarihi açısından ise bu yüzyılda, cerh-tadil ilmine damgasını vuran birçok otorite yetişmiş ve bir kısmı günümüze de gelen cerh-tadil ait eserlerin ilk örnekleri telif edilmiştir. Ayrıca bu devrin ricâl tenkit tarihi açısından en kritik yönlerinden biri, hicrî ikinci asırda değerlendirilmeyen pek çok râvînin tenkide tâbi tutulması, bir diğer ifadeyle önceki yıllarda benzerine rastlanmayan yoğunlukta cerh-ta’dîl yapılmasıdır. Bu durum söz konusu periyodun metot ve terminoloji açısından incelenmesinin önemini artırmaktadır.
Ahmed b. Hanbel’in ricâl tenkit ilmindeki konumuna dair yorumlar yapmadan önce onun ricâl tenkit ilminde tarihsel olarak nerede yer aldığının tespit edilmesi gerekir. Bu sayede ricâl tenkit ilminin gelişim seyrine dair daha isabetli yorumlarda bulunmak için uygun bir zemin de teşekkül edecektir. Hicrî ikinci asrın ilk çeyreğinin sonlarına doğru sistematik olarak icrâ edilen ricâl tenkit tarihinde o, hoca-talebe ilişkisi esas alınarak yapılabilecek en genel sınıflandırmaya göre üçüncü nesil münekkitler arasında yer almaktadır. Nitekim ilk kuşakta Şu’be b. el-Haccâc (ö. 160/776), Süfyân es-Sevrî (ö. 161/778) ve Mâlik b. Enes (ö. 179/795); ikinci tabakada ise bu neslin tedrisinden geçen ve hicrî ikinci asrın ikinci yarısında ricâl tenkit ilminin gelişimine ilmî mesaileriyle katkıda bulunan Vekî b. el-Cerrâh (ö. 197/812), Süfyân b.Uyeyne (ö. 198/814), Yahya b. Saîd el-Kattân (ö. 198/813) ve Abdurrahman b. Mehdî (ö. 198/813-14) gibi münekkitler bulunmaktadır. Ali b. el-Medînî (ö. 234/848-49), Yahya b.Maîn (ö. 233/848) ve Ahmed b.Hanbel’in arasında yer aldığı üçüncü kuşak münekkitleri ise esasında ikinci asrın talebeleri, üçüncü asrın hocaları konumundadırlar. Bu otoritelerin her birinin Vekî b. el-Cerrâh, Süfyân b.Uyeyne, Yahya b. Saîd el-Kattân ve Abdurrahman b. Mehdî’nin ilim meclisinde ricâl tenkidinin teorik ve pratik alanlarıyla ilgili bilgi birikimlerini artırdıkları, bir diğer ifadeyle ortak hoca geçmişine sahip oldukları vurgulanmalıdır. Üçüncü nesil, ricâl tenkit ilminin dördüncü kuşağını teşkil eden el-Buhârî (ö. 256/870), Ebû İshâk el-Cûzcânî (ö. 259/873), Ebû Zür’a er-Râzî (ö. 264/878), Ebû Dâvûd es-Sicistânî (ö. 275/889), Ebû Hâtim er-Râzî (ö. 277/890) ve el-Fesevî (ö. 277/890) gibi münekkitleri yetiştirecektir. Bu yönüyle ricâl tenkit tarihinin en önemli devrinin, hoca-talebe ilişkisi içerisinde gelişim gösterdiği ifade edilmelidir.
Yukarıdaki paragrafta belirtildiği gibi Ahmed b. Hanbel’in cerh-ta’dîl münekkidi olarak yetişmesinde etkili olan âlimler Vekî b. el-Cerrâh, Süfyân b. Uyeyne, Yahya b. Saîd el-Kattân ve Abdurrahman b. Mehdî’dir. Ahmed b. Hanbel’in, bu isimlerin ilim meclislerine katılarak ricâl tenkidini öğrendiğini gösteren en somut delil onlara ait cerh-tadîlleri aktarmasıdır.1
Ahmed b. Hanbel Şu’be b. el-Haccâc, Süfyân es-Sevrî gibi ilk nesil münekkitlere ait ricâl tenkitlerini öğrencileri zaman zaman naklettiği görülmektedir. Bu konunun iki açıdan önemli olduğu vurgulanmalıdır. İlki, onun geçmiş birikimi elde etmesi, ilk nesil münekkitler tarafından takip edilen ricâl tenkit yöntemlerini ve kullandıkları lafızları öğrenmesidir. Bu esasında Ahmed b. Hanbel’in ricâl tenkit birikimiyle irtibatının sağlandığını göstermektedir. İkincisi, ise onun bu bilgileri başta öğrencileri olmak üzere sonraki nesle ulaşmasını sağlayarak yöntem ve terminolojide sürekliliği temin etmesidir.
Rical Tenkit Metodu
Ahmed b. Hanbel bir münekkit olarak râvînin rivâyet ehliyetiyle ilgili değerlendirmede bulunurken onu birçok açıdan araştırmaya tâbi tutmuş ve incelemesinde râvîyle ilgili birçok veri türünü kullanmıştır. Bunlar arasında ilk sırada “duyuma ve gözleme dayalı elde ettiği veriler” gelmektedir. Değerlendirdiği kişilerin babasının adı, künyesi, tabakası, doğum ve ölüm tarihi gibi kimlik bilgileri ve hoca-talebe ağına dair bilgiler, kimden nerede hadis aldığı, rıhleleri gibi öğretim hayatına dair elde ettiği bilgiler bu türden veriler arasında yer almaktadır. Ahmed b. Hanbel’in bu tür verileri elde ettiği bilgi kaynakları arasında râvînin ailesi, kavmi, öğrencileri ve bölge insanları yer almaktadır.2 Ahmed b. Hanbel’in Kufe’ye, ardından dört defa Basra’ya, ayrıca Mekke, Medine, Yemen, Dımaşk, Halep ve Cezîre’ye yaptığı seyahatlerin3 râvîleri tanımasına ve onlarla ilgili bilgi toplamasına önemli imkânlar tanıdığının vurgulanması gerekir.
Ahmed b. Hanbel’in râvîleri değerlendirirken en çok müracaat ettiği veriler, kendi araştırmaları ve analizleriyle ulaştığı sonuçlardır. Bu bağlamda kullandığı en temel veriler ise râvîye ait nakillerdir. Ahmed b. Hanbel öncelikle râvîye ait rivâyetleri bir araya getirmekte4 (cem’u’t-turuk) ve diğer rivâyetlerle mukâyese (muâraza) etmektedir. Kullandığı muâraza yönteminin değişik formları bulunmaktadır. Bunlar arasında râvînin kitaptan yaptığı rivâyetlerle hıfzından yaptığı nakiller arasında yaptığı muâraza yer almaktadır. Örneğin Zeyd b. el-Hubâb’ın5 (ö. 230/844) ve Abdullah b. Zeyd el-Kuraşî’nin6 (ö. 148/765) naklettikleri hadislerin isnâdında yaptıkları hataları bu yöntemle tespit etmektedir. Abdülaziz b. Muhammed’in (ö. 186/802 [?]) kitabından yaptığı nakillerin hıfzından yaptığı nakillerden daha sahih olduğu kanaatine ulaşırken yine bu yöntemi kullanmaktadır.7
Ahmed b. Hanbel’in râvîyi değerlendirirken kullandığı bir diğer muaraza formu ise râvînin farklı zamanlarda yaptığı nakilleri karşılaştırmasıdır. Böylece o, ilgili râvînin aklî dengesinin ve hafıza fonksiyonlarının bozulup bozulmadığı kontrol etmektedir. Örneğin Ahmed b. Hanbel, hocası Abdürrezzâk b. Hemmâm’ın (ö. 211/826-27) ömrünün sonuna doğru gözlerini kaybetmesi sebebiyle telkini kabul ettiği ve bunun neticesinde daha önceleri kitabında bulunmayan bazı hadislerin kendisinden rivayet edilmeye başlandığını söyler.
Ahmed b. Hanbel’in uyguladığı bir diğer yöntem ise muayyen bir hadis hocasından nakilde bulunan öğrenciler arasında yaptığı karşılaştırmadır. Bu muârazada ilk amaç, hocanın rivayetleri arasında bir farklılık olup olmadığını ve –varsa- farklılığın hocanın hangi öğrencisinden kaynaklandığını belirlemektir. Ayrıca o, bu yöntemle hatalı aktarımların râvînin eski öğrencilerinden mi yoksa daha sonra ders alan öğrencilerinden mi kaynaklandığı tespit edilerek hocanın ihtilatıyla ilgili tespitte bulunmaktır. Ahmed b. Hanbel Şu’be b. el-Haccâc, Hişâm ed-Destüvâî (ö. 153/770) ve Süfyân es-Sevrî’nin Hammâd b. Ebî Süleyman’dan aktardıkları rivayetlerin benzer olduğunu, Hammâd’dan ileriki dönemlerde nakilde bulunan râvîlerin ise hatalı aktarımda bulunduğunu belirlerken bu yöntemi kullanır. Abbâd b. el-Avvâm’ın Saîd b. Ebî Arûbe’den yaptığı rivayetlerin hatalı olduğu sonucuna yine bu yöntemle ulaşır. Bu konuyla ilgili son örnek Ahmed b. Hanbel’in ez-Zührî’den hadis aktaran râvîler arasında kimin daha sağlam olduğuyla ilgili yaptığı değerlendirme zikredilebilir.
Ricâl Tenkit Esasları
Ahmed b. Hanbel’in hangi kriterlere göre râvîleri değerlendirdiğiyle ilgili önemli bir nakil bulunmaktadır. Kendisine kimlerden hadis yazılabileceği sorusu yöneltilince o, şöyle cevap vermiştir:
“Şu üç kişi hariç diğerlerinden hadis yazabilirsin: bidatinin dâiliğini yapan bidatçiden veya (hadis uyduran) yalancıdan –ondan az da olsun çok da olsun hadis yazılmaz- veya hatası söylenmesine rağmen yanlışını kabul etmeyen kişiden”.8
Yine Ahmed b. Hanbel’in Mürcie ve Kaderîyeden hadis yazılıp yazılamayacağı sorulunca dâi olmadığı sürece yazılabileceğini söylemiştir.9
Bu bilgilerden ilk olarak Ahmed b. Hanbel’in münekkitler arasında ihtilaflı konu olan ehl-i bidat râvîlerden hadis alınması konusunda hocası Abdurrahman b. Mehdî gibi münekkitler tarafından takip edilen yaklaşımı benimsediği görülmektedir.10 Ancak günümüz araştırmacılarında Abdullah b. Yûsûf el-Cüdey’, Ahmed b. Hanbel’in rivâyetlerinin kabulünde görüşlerinin propagandasını yapan ve yapmayan râviler şeklindeki taksimi kendi döneminde yaşayan râvîlerle ilgili olduğunu ve kendilerine yetişmediği birçok gâlî (aşırıya giden) olan ve dâî olması kuvvetle muhtemel çoğu râvîye ait nakillerini eserinde kaydet ettiğini söyler. O, Ahmed b. Hanbel’in muâsırı olduğu dâî râvîlerin rivâyetlerini almama sebebini ise hadis almanın onlarla ilgili olumlu düşüncenin oluşmasına zemin hazırlayacağı şeklinde açıklar.11
Ahmed b. Hanbel’in Ebû Hanîfe’nin (ö. 150/767) ashâbına karşı olumsuz söylemiyle12 kendi koyduğu ilkeye muhalif davrandığı belirtilmelidir. Bu çelişkinin yorumlanması bağlamında Abdullah b. Yûsûf el-Cüdey’ getirdiği yorumda isabetli görünmemektedir. Ahmed b. Hanbel’in Ebû Hanîfe ve taraftarlarına karşı bu denli eleştirel bir tavır sergilemesinin sebebi olarak Ehl-i hadis arasında yaygınlaşan Ebû Hanîfe aleyhtarlığının etkisi altında kalması düşünülebilir.
Ahmed b. Hanbel’in mihne sürecinde Kur’an’ın mahlûk olduğunu savunmak zorunda kalan Yahya b. Maîn13 ve Ali b. el-Medînî14 gibi kişilere neden olumsuz tavır ile rivayetlerini kabul etmediği grupta yer alan Ehl-i bid’at râvîler arasında fark bulunmaktadır.15 Şöyle ki Ahmed b. Hanbel, mihne sürecinde Kur’an’ın yaratılmış olduğunu savunmak zorunda kalan kişilere ait rivayetlerin delil olma niteliğini kaybettiğini düşünmemektedir. Zira mihne öncesi dönemde onlardan aldığı rivayetleri nakletmeye devam etmektedir.16 Bu durum ise Ahmed b. Hanbel’e göre onların adâlet vasfını kaybetmediklerini göstermektedir.17
Yukarıdaki nakilde hadisi alınmayan grupta zikredilen Hz. Peygamber adına yalan uyduran kişiden, tövbe etmesi halinde rivayeti alınıp alınmayacağı tartışmalıdır. Ahmed b. Hanbel’e göre tövbesi Allah ile arasında olan bir konu olup onda asla bir daha hadis yazılmaz.18
Münekkitler arasında tartışmalı olan bir diğer husus olan mechûlü’l-ayn olan râvinin rivayetinin kabul edilip edilmeyeceğidir. Mechûlü’l-ayn olan râvinin rivayetini bazı şartlar dâhilinde kabul eden âlimlerden biri olan Ahmed b. Hanbel’e göre Mâlik b. Enes, Yahyâ b. Saîd el-Kattân ve Abdurrahman b. Mehdî gibi yalnızca âdil râvîlerden rivayet eden güvenilir kişilerin meçhul kimselerden rivayet ettikleri hadisler makbuldür.19
Ahmed b. Hanbel, Zehebî tarafından ricâl tenkit ilkeleri açısından mutedil münekkitler arasında değerlendirilmektedir.20 Su’âlâtü Ebî Dâvûd li’l-imâm Ahmed b. Hanbel adlı eserin tahkikini yapan Ziyâd Muhammed Mansûr da Zehebî’nin bu tespitini istatistiksel yöntemle ortaya koymaktadır. O, 391 râvînin güvenilirliğiyle ilgili Ahmed b. Hanbel’in görüşüyle diğer münekkitlerin görüşlerin karşılaştırmakta21 ve 325 râvînin (% 83) güvenilirliğiyle ilgili bütün münekkitlerin hem fikir olduğunu tespit etmektedir. Ahmed b. Hanbel’in 25 râvînin (% 6,3) güvenilirliğiyle ilgili bazı münekkitlerle aynı fikirde olsa da bazı münekkitlerden farklı düşündüğünü belirlemektedir.22 Ziyâd Muhammed Mansûr, Ahmed b. Hanbel’in diğer münekkitlerden farklı düşündüğü oranın düşük olmasını onun mutedil münekkitler grubunda yer almasına bağlamaktadır.
Ricâl Değerlendirmelerinin Aktarımı
Ahmed b. Hanbel’e ait ricâl değerlendirmelerinin günümüze ulaşmasında öne çıkan eser, Kitâbü’l-’İlel ve ma’rifeti’r-ricâl adıyla meşhûr olan çalışmadır. Oğlu Ebû Abdirrahman Abdullah b. Ahmed b. Hanbel (ö. 290/903) tarafından nakledilen eserde Ahmed b. Hanbel’in râvîlerin kimliği, güvenilirlikleri, hoca-talebe ilişkisi ve ilelü’l-hadîs gibi konularda yaptığı açıklamalar yer almaktadır. Abdullah esere Yahya b. Maîn ve Ebû Hayseme Züheyr b. Harb gibi bazı münekkitlere ait değerlendirmeleri eklediği görülmekle birlikte bunların oranın düşük olduğu belirtilmelidir. Son olarak Ahmed b. Hanbel’e ait değerlendirmelerinin aktarımında ilk sırada yer alan Abdullah’ın, babasından naklettiği ricâl değerlendirmelerinin hepsinin adı geçen eserde yer almadığı belirtilmelidir.23
Ahmed b. Hanbel’e ait cerh-ta’dîllerin günümüze ulaşmasında önemli rol oynayan bir diğer kişi Ebû Bekr Ahmed el-Esrem et-Tâî’dir (ö. 261/874-75 [?]). Onun Ahmed b. Hanbel’den aktardığı ricâl değerlendirmelerinin bir bölümü Su’âlâtü Ebî Bekr el-Es.rem li’l-imâmi’l-kebîr Ebî ‘Abdillah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel fi’l-cerh ve’t-ta’dîl ve ‘ileli’l-hadîs. adlı eserde yer almaktadır.24 Eserin muhakkiklerinden Muhammed b. Ali el-Ezherî, bu çalışmanın günümüze tam olarak gelmediği görüşündedir ve bu sebeple Ebû Bekir el-Esrem’in Ahmed b. Hanbel’den aktardığı ve adı geçen kitapta yer almayan 295 değerlendirmesini de neşrine ilave etmiştir.25 Eserde Ahmed b. Hanbel’in râvîlerin kimliklerine, güvenilirliklerine, hoca-talebe ilişkisine ve rivâyetlerin illetlerine dair önemli bilgiler yer almaktadır.
Ahmed b. Hanbel’e ait ricâl tenkitlerinin aktarımını önemli ölçüde üstlenen bir diğer kişi Ebû Tâlib Ahmed b. Humeyd’dir (ö. 244/858). Ahmed b. Hanbel’in önde gelen talebesi olarak tanıtılan Ahmed b. Humeyd, ondan yaklaşık 250 değerlendirmenin aktarımında bulunmuştur. İbn Ebî Hâtim26 ve İbn Adî, Ahmed b. Humeyd kanalıyla elde ettiği bu değerlendirmeleri eserlerine kaydetmişlerdir. İki müellif de genel yöntemleri olduğu üzere Ahmed b. Humeyd kanalıyla aktardıkları isnadlı bilgilerin yer aldığı kitabın ismiyle ilgili bilgi vermezler. Eserinde kullandığı kaynakların isimlerini vererek özellikle günümüze gelmeyen çalışmaların isimlerini tespitte oldukça önemli konumda bulunan Moğultay b. Kılıç (ö. 762/1361) Ahmed b. Humeyd’in eserinin ismini “Târîh-u Ebî T.âlib”27 ve “Kitâbü Ebî Tâlib” olarak zikreder. Ayrıca Moğultay b. Kılıç’ın “Ebû Tâlib’in et-Târih-’inde gördüm” demesi bu eserin hicri sekizinci asrın ortalarına kadar geldiğini göstermektedir.
Ahmed b. Hanbel’in görüşlerini aktaran önemli isimler arasında Ebû Dâvûd es-Sicistânî (ö. 275/889) gelmektedir. Ebû Davûd, hocasının râvîlerin kimlik ve güvenilirlikleriyle ilgili açıklamalarını Suâlâtu Ebî Dâvud Süleyman b. el-Eş’as es-Sicistânî min âs.âri’l-İmâm Ah.med b. H.anbel fî’l-cerh. ve’t-ta’dîl28 adıyla neşredilen esere kaydetmiştir. Eserde yoğun olarak Ahmed b. Hanbel’in râvîlerin rivayet ehliyetiyle ilgili kendi içtihatlarına rastlansa da yer yer diğer münekkitlere ait cerh-ta’dîlleri de nakletmektedir.29
Ahmed b. Hanbel’e ait ricâl değerlendirmelerinin aktarımında görev alan kişiler arasında Ebü’l-Fazl Salih b. Ahmed b. Hanbel (ö. 266/880), Ebü’l-Hasan Abdulmelik b. Abdulhamid el-Meymûnî (ö. 274/887) ve Ebû Bekr Ahmed b. Muhammed el-Merrûzî (ö. 275/888) yer almaktadır. Bu râvîlerin Ahmed b. Hanbel’den aktardıkları değerlendirmelerin yer aldığı üç çalışma, Subhî Sâmerrâî tarafından Min kelâmi’l-İmâm Ebî Abdîllah Ahmed b. Hanbel fî ileli’l-hadis ve ma’rifeti’r-ricâl adıyla neşredilmiştir. Mezkûr isimler arasında yer alan Sâlih’in Ahmed b. Hanbel’den aktarımlarını içeren ve Subhî’nin Mesâ’ilü S.âlih. b. el-İmâm Ah.med adıyla tahkik ettiği eserin30 17 maddeden oluştuğu ve bunlarında ricâl değerlendirmesiyle ilgili olmadığı görülmektedir. Sâlih’in Ahmed b. Hanbel’den naklettiği ricâl değerlendirmelerine daha ziyade toplam 1756 meselenin bulunduğu Mesâ’ilü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel adlı çalışmada rastlanmaktadır.31 Son olarak İbn Ebî Hâtim’in Ahmed b. Hanbel’e ait cerh-ta’dîllere ulaşırken Sâlih kanalından oldukça istifade ettiği belirtilmelidir.32
Ahmed b. Hanbel’e ait değerlendirmelerin aktarımında görev alan kişiler içerisinde ayrıca Ebû Hâtim er-Râzî, Ahmed b. Yahya el-Enmâtî, Ebû Züra ed-Dımaşkî, İbrahim b. Ya’kûb el-Cüzcânî, el-Fazl b. Ziyâd el-Kattân, Harb b. İsmail, Hanbel b. İshak, Ahmed b. Muhammed b. Hârûn ve Mühennâ b. Yahyâ yer almaktadır. Bu isimler arasında Mühennâ b. Yahyâ’nın, râvîlerle ilgili sorulan sorulara Ahmed b. Hanbel’in verdiği cevapları Suâlât bir eserde kaydettiğini ve bu çalışmanın hicri sekizinci asra kadar ulaştığını Moğultay b. Kılıç’ın iktibaslarından anlamaktayız.33
Yukarıdaki verilen bilgilerden Ahmed b. Hanbel’e ait ricâl tenkitlerinin günümüze ulaşmasında ve başlıca ricâl tenkti eserlerine geçmesinde öğrencilerinin aldığı notların rolünü büyük olduğu ortaya çıkmaktadır. Ayrıca aktarımlarda “Ahmed b. Hanbel’e falan râvî(nin güvenilirliği hakkında) sordum/soruldu” gibi formların yaygın olarak kullanılması, Ahmed b. Hanbel’in soru-cevap yöntemini merkeze alarak ilim meclisleri tesis ettiğini göstermektedir.
Ahmed b. Hanbel’e ait ricâl değerlendirmlerinin, Mevsû’atü akvâli’l-İmâm Ahmed b. Hanbel fî ricâli’l-hadîs.34 ve el-Câmi’ li ‘ulûmi’l-İmâm Ahmed35 adlı çalışmalarda derlendiği belirtilmelidir.
Ahmed b. Hanbel ve Ricâl Tenkit Terminolojisi
İlimlerin gelişiminin süreklilik esasına dayanması ve önceki bilgiler üzerine inşâ edilmesi sebebiyle Ahmed b. Hanbel’in hocalarından devraldığı cerh-ta’dîl terminolojisini ileri bir aşamaya götürdüğü belirtilmelidir. Onun “hadisleriyle ihticâc edilen râvîler”, “hadisleri itibâr için yazılan râvîler” ve “rivâyetleri metruk râvîler” şeklindeki üçlü kategoriyi kabul etmiş ve buna uygun ricâl değerlendirme lafızları kullanmıştır.
Hicrî üçüncü asrın ilk periyodunda yer alan diğer münekkitler gibi Ahmed b. Hanbel de hicrî ikinci asırda kullanılan cerh-ta’dîl ıstılahlarını yaygınlaştırdığı ve bu alana yeni ıstılahlar kazandırdığı belirtilmelidir.
Kaynakça
Aşıkkutlu, Emin. “Meçhul”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 28: 286-288. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
Bagdâdî, Ebû Bekr Ahmed el-Hatîb el-. el-Câmi’ li-ahlâki’r-râvî ve âdâbi’s-sâmi’. Nşr. Mahmûd et-Tahhân. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Me’ârif, 1403/1983.
Baġdâdî, Ebû Bekr Ahmed el-Hatîb el-. el-Kifâye fî ma’rifeti uşûli ‘ilmi’r-rivâye. Nşr. Ebû İshak İbrâhim b. Mustafa Al-i Bahbah Dimyâtî. 2 Cilt. Semennûd: Mektebetü İbn ‘Abbâs, 1423/2002.
Bagdâdî, Ebû Bekr Ahmed el-Hatîb el-. Târîhu medîneti’s-selâm ve ahbâru muhaddis.îhâ ve zikru kuttâniha’l-’ulemâ’ min ġayri ehlihâ ve vâridîhâ. Nşr. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. 16 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1422/2001.
Cüdey’, Abdullah b. Yûsuf el-. Tahrîru ‘ulûmi’l-hadîs.. 2 Cilt. Beyrut: Mü’essesetü’r-Reyyân, 1424/2003.
Ebu Gudde, Abdu’l-Fettâh. Mes’eletü halki’l-Kur’ân ve es.eruhâ fî şufûfi’r-ruvât ve’l-muhaddis.în ve kütüb’l-cerh ve’t-ta’dîl. Ts. Haleb: Mektebetü’l-Matbû’ati’l-İslâmiyye, t.y.
Ebü’l-Meatî Nuri - Ahmed Abdürrezzâk İd - Mahmûd Muhammed Halil. Mevsû’atü akvâli’l-İmâm Ahmed b. Hanbel fî ricâli’l-hadîs.. 4 Cilt. Beyrut: ‘Âlemü’l-Kütüb, 1418/1997.
Fesevî, Ebû Yûsuf Ya’kûb el-. Kitâbü’l-Ma’rife ve’t-târîh. Nşr. Ekrem Ziyâ el-Ömerî. 4 Cilt. Medine: Mektebetü’d-Dâr, 1410/1990.
İbn Adî, Ebû Ahmed Abdullah. el-Kâmil fî du’âfâ’i’r-ricâl. Nşr. Adil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Mu’avviz. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1418/1997.
İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân er-Râzî. el-Cerh ve’t-ta’dîl. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-’İlmiyye (Haydarâbâd: Matba’atü Meclisi Dâirati’l-Meârifi’l-Osmaniyye, 1371/1952-1373/1953’ün ofseti), 1371/1952.
İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân er-Râzî. Kitâbü’l-Merâsîl. Nşr. Şükrullah b. Ni‘metullah el-Kücânî. Beyrut: Mü’essesetü’r-Risâle, 1419/1998.
İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed el-Askalanî. Tehzîbü’t-Tehzîb. 12 Cilt. Haydarâbâd: Matba’atü’l-Meclis Dâ’iratü’l-Me’ârifi’n-Nizâmiyye, 1325-1328/1907–1910.
İbn Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed. Kitâbü’l-’İlel ve ma’rifetü’r-ricâl. Nşr. Vasiyyullah b. Muhammed Abbâs. 3 Cilt. Riyad: Dârü’l-Hânî, 1408/1988.
İbn Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed. Mesâ’ilü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. Nşr. Fazlurrahman Din Muhammed. 3 Cilt. Delhi: Dârü’l-İlmiyye, 1409/1988.
İbn Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed. Min kelâmi’l-İmâm Ebî ‘Abdîllah Ahmed b. Hanbel fî ‘ileli’l-hadîs. ve ma’rifeti’r-ricâl. Nşr. Subhî Sâmerrâî. Riyâd: Mektebetü’l-Maârif, 1409/1988.
İbn Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed. Müsnedü Ahmed b. Hanbel. Nşr. Şu’ayb Arnâut v.dğr. 50 Cilt. Beyrut: Mü’essesetü’r-Risâle, 1416/1995.
İbn Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed. Su’âlâti Ebî Bekr el-Es.rem li’l-imâmi’l-kebîr Ebî ‘Abdillah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel fi’l-cerh ve’t-ta’dîl ve ‘ileli’l-hadîs.. Nşr. Muhammed b. Ali el-Ezherî. Kahire: el-Fârûku’l-Hadîse, 1428/2007.
İbn Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed. Su’âlâtü Ebî Dâvûd li’l-imâm Ahmed b. Hanbel. Nşr. Ziyâd Muhammed Mansûr. el-Medînetü’l-Münevvere: Mektebetü’l-’Ulûm ve’l-Hikem, 1414/1993.
İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah. el-Müntehab min ‘İleli’l-Hallâl. Nşr. Ebû Muâz Târık b. Avadillah b. Muhammed. Riyad: Dârü’r-Râye, 1419/1998.
İbn Receb, Ebü’l-Ferec Zeynüddîn Abdurrahmân el-Hanbelî. Şerhu ‘İleli’t-Tirmizî. Nşr. Hemmâm Abdurrahîm Saîd. 2 Cilt. Ürdün: Mektebetü’l-Menâr, 1407/1987.
İbn Teymiyye, Ebü’l-Berekat Mecdüddin Abdüsselam - Abdülhalîm b. Teymiyye - Takiyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm. el-Müsevvede fî uşûli’l-fıkh. 1 Cilt. Kahire: Matba’atü’l-Medenî, 1403/1983.
Kandemir, M. Yaşar. “Ahmed b. Hanbel”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 2: 75-80. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
Moğultay b. Kılıç, Ebû Abdillah Alâüddîn. İkmâlü Tehzîbi’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl. Nşr. Ebû Abdurrahman ‘Âdil b. Muhammed. 12 Cilt. Kahire: el-Fârûku’l-Hadîse, 1422/2001.
Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ en-. Şahîhu Müslim bi Şerhi’n-Nevevî. Nşr. Ebû Süheyb Muhammed b. Sâmih. 18 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1392/1972.
Ömer, Beşir Ali. Menhecü’l-İmâm Ahmed fî i’lâli’l-ehâdîs.. Riyâd: Vakfü’s-Selam el-Hayri, 1425/2005.
Rabât, Hâlid er- - Îd, Seyyid İzzet - Abdüttevvâb, Muhammed Ahmed. el-Câmi’ li ‘ulûmi’l-İmâm Ahmed. 22 Cilt. Feyyûm: Dârü’l-Felâh, 1430/2009.
Turhan, Halil İbrahim. Ricâl Tenkidinin Doğuşu ve Gelişimi: Hicri İlk İki Asır. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2015.
Ukaylî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Amr el-. Kitâbü’d-Du’afâ’i’l-kebîr. Nşr. Abdülmü’tî Emîn Kal’acî. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1404/1984.
Zehebî, Ebû Abdillah Ahmed ez-. “Zikru men yu’temedü kavlühu fi’l-cerh ve’t-ta’dîl”. Erbe’u res’âil fî ‘ulûmi’l-hadîs.. Haleb: Mektebü’l-Matbûati’l-İslamiyye, t.y.
Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed ez-. el-Mûkıda fî ‘ilmi muştalahi-hadîs.. Nşr. Abdülfettâh Ebû GuddeEd. Abdülfettâh Ebû Gudde. Haleb: Mektebetü’l-Matbû’ati’l-İslâmiyye, 1405/1985.
Ahmed b. Hanbel, Vekî b. el-Cerrâh’a ait ricâl değerlendirmelerinin % 18’ni (Halil İbrahim Turhan, Ricâl Tenkidinin Doğuşu ve Gelişimi: Hicri İlk İki Asır (İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2015), 289), Süfyân b. Uyeyne’ye ait cerh-ta’dîllerin % 5’ni (Turhan, Ricâl Tenkidinin Doğuşu, 313), Yahya b. Saîd el-Kattân’a ait tenkitlerin % 6’sını (Turhan, Ricâl Tenkidinin Doğuşu, 349), Abdurrahman b. Mehdî’ye ait râvî tenkitlerinin % 9’nu (Turhan, Ricâl Tenkidinin Doğuşu, 414) aktarır.
Örnek olarak bk. Ebû Abdillah Ahmed İbn Hanbel, Müsnedü Ahmed b. Hanbel, nşr. Şu’ayb Arnâut v.dğr. (Beyrut: Mü’essesetü’r-Risâle, 1416/1995), 24: 482; 25: 257, 279; Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed el-Askalanî İbn Hacer, Tehzîbü’t-Tehzîb (Haydarâbâd: Matba’atü’l-Meclis Dâ’iratü’l-Me’ârifi’n-Nizâmiyye, 1325-1328/1907–1910), 11: 146.
M. Yaşar Kandemir, “Ahmed b. Hanbel”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1989), 2: 75-76.
Ahmed b. Hanbel, bir naklin muttasıl isnadının yazılması gerektiği gibi munkatı tarikininde yazılmasını istemesi ona göre cem’u’t-turuk ameliyesinin rivayetleri değerlendirirken ne derece önemli olduğunu göstermektedir (Ebû Bekr Ahmed el-Hatîb el-Bagdâdî, el-Câmi’ li-ahlâki’r-râvî ve âdâbi’s-sâmi’, nşr. Mahmûd et-Tahhân (Riyad: Mektebetü’l-Me’ârif, 1403/1983), 2: 191).
Ebû Abdillah Ahmed İbn Hanbel, Kitâbü’l-’İlel ve ma’rifetü’r-ricâl, nşr. Vasiyyullah b. Muhammed Abbâs (Riyad: Dârü’l-Hânî, 1408/1988), 1: 159.
İbn Hanbel, Kitâbü’l-’İlel, 3: 475.
Ebû Yûsuf Ya’kûb el-Fesevî, Kitâbü’l-Ma’rife ve’t-târîh, nşr. Ekrem Ziyâ el-Ömerî (Medine: Mektebetü’d-Dâr, 1410/1990), 1: 428. Diğer örnekler için bk. Ebü’l-Meatî Nuri v.dğr., Mevsû’atü akvâli’l-İmâm Ahmed b. Hanbel fî ricâli’l-hadîs. (Beyrut: ‘Âlemü’l-Kütüb, 1418/1997), 4: 2; Ebû Bekr Ahmed el-Hatîb el-Bagdâdî, Târîhu medîneti’s-selâm ve ahbâru muhaddis.îhâ ve zikru kuttâniha’l-’ulemâ’ min ġayri ehlihâ ve vâridîhâ, nşr. Beşşâr Avvâd Ma’rûf (Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1422/2001), 12: 250; Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah İbn Kudâme, el-Müntehab min ‘İleli’l-Hallâl, nşr. Ebû Muâz Târık b. Avadillah b. Muhammed (Riyad: Dârü’r-Râye, 1419/1998), 197.
Ebû Bekr Ahmed el-Hatîb el-Baġdâdî, el-Kifâye fî ma’rifeti uşûli ‘ilmi’r-rivâye, nşr. Ebû İshak İbrâhim b. Mustafa Al-i Bahbah Dimyâtî (Semennûd: Mektebetü İbn ‘Abbâs, 1423/2002), 1: 429.
Ebû Abdillah Ahmed İbn Hanbel, Su’âlâtü Ebî Dâvûd li’l-imâm Ahmed b. Hanbel, nşr. Ziyâd Muhammed Mansûr (el-Medînetü’l-Münevvere: Mektebetü’l-’Ulûm ve’l-Hikem, 1414/1993), 198; el-Hatîb el-Baġdâdî, el-Kifâye, 1: 385.
Ebü’l-Ferec Zeynüddîn Abdurrahmân el-Hanbelî İbn Receb, Şerhu ‘İleli’t-Tirmizî, nşr. Hemmâm Abdurrahîm Saîd (Ürdün: Mektebetü’l-Menâr, 1407/1987), 1: 357.
Abdullah b. Yûsuf el-Cüdey’, Tahrîru ‘ulûmi’l-hadîs. (Beyrut: Mü’essesetü’r-Reyyân, 1424/2003), 1: 401.
Örnek olarak bk. Ebü’l-Meatî Nuri v.dğr., Mevsû‘atü akvâli Ahmed, 1: 175; 7: 109; 9: 33.
el-Hatîb el-Bagdâdî, Târîh, 7: 253; 12: 170; 13: 287.
İbn Hanbel, Müsned, 39: 441, 464.
Halku’l-Kurân meselesinin cerh-ta’dîl ilmine etkileri konusunda bk. Abdu’l-Fettâh Ebu Gudde, Mes’eletü halki’l-Kur’ân ve es.eruhâ fî şufûfi’r-ruvât ve’l-muhaddis.în ve kütüb’l-cerh ve’t-ta’dîl, ts. (Haleb: Mektebetü’l-Matbû’ati’l-İslâmiyye, t.y.).
İbn Hanbel, Müsned, 39: 441, 464.
Ahmed b. Hanbel’in mihne sürecinde Kur’an’ın yaratılmışlığı fikrini mecburen kabul etmek zorunda kalan kişilerle ilgili olumsuz bakışının illetinin küskünlük olduğuna dair bk. Ebü’l-Berekat Mecdüddin Abdüsselam İbn Teymiyye v.dğr., el-Müsevvede fî uşûli’l-fıkh (Kahire: Matba’atü’l-Medenî, 1403/1983), 238.
el-Hatîb el-Baġdâdî, el-Kifâye, 1: 358. Nevevî, Ahmed b. Hanbel’in mezkûr görüşünü İslâm hukukuna aykırılı olduğu belirtir (Ebû Zekeriyyâ Yahyâ en-Nevevî, Şahîhu Müslim bi Şerhi’n-Nevevî, nşr. Ebû Süheyb Muhammed b. Sâmih (Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1392/1972), 1: 70).
Emin Aşıkkutlu, “Meçhul”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 2003), 28: 287. Ahmed b. Hanbel’in cehâletü’r-râvî hakkındaki yaklaşımıyla ilgili detaylı bilgi için bk. Beşir Ali Ömer, Menhecü’l-İmâm Ahmed fî i’lâli’l-ehâdîs. (Riyâd: Vakfü’s-Selam el-Hayri, 1425/2005), 2: 93 vd.
Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed ez-Zehebî, el-Mûkıda fî ‘ilmi muştalahi-hadîs., nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde, ed. Abdülfettâh Ebû Gudde (Haleb: Mektebetü’l-Matbû’ati’l-İslâmiyye, 1405/1985), 83; Ebû Abdillah Ahmed ez-Zehebî, “Zikru men yu’temedü kavlühu fi’l-cerh ve’t-ta’dîl”, Erbe’u res’âil fî ‘ulûmi’l-hadîs., nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde (Haleb: Mektebü’l-Matbûati’l-İslamiyye, t.y.), 172.
İbn Hanbel, Su’âlâtü Ebî Dâvûd, nâşirin mukaddimesi, 59.
İbn Hanbel, Su’âlâtü Ebî Dâvûd, nâşirin mukaddimesi, 61-62.
Örnek olarak bk. Ebû Ca’fer Muhammed b. Amr el-Ukaylî, Kitâbü’d-Du’afâ’i’l-kebîr, nşr. Abdülmü’tî Emîn Kal’acî (Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1404/1984), 1: 121; 4: 10; Ebû Ahmed Abdullah İbn Adî, el-Kâmil fî du’âfâ’i’r-ricâl, nşr. Adil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Mu’avviz (Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1418/1997), 1: 430; 2: 76; İbn Hacer, Tehzîb, 1: 165.
Ebû Abdillah Ahmed İbn Hanbel, Su’âlâti Ebî Bekr el-Es.rem li’l-imâmi’l-kebîr Ebî ‘Abdillah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel fi’l-cerh ve’t-ta’dîl ve ‘ileli’l-hadîs., nşr. Muhammed b. Ali el-Ezherî (Kahire: el-Fârûku’l-Hadîse, 1428/2007). Eserin farklı neşirleri şöyledir: Suâlâtu Ebî Bekir el-Esrem Ebâ ‘Abdillah Ah.med b. H.anbel, nşr. Hayrullah eş-Şerif (Riyad: Daru’l-Asıme, 1433/2001); Min Suâlâtu Ebî Bekir el-Es.rem Ebâ
‘Abdillah Ah.med b. H.anbel, nşr. Âmir Hasan Sabrî (Beyrut: Dâru’l-Beşâirü’l-İslâmiyye, 1425/2004 (Selâsü resâil fi’l-cerh ve’t-ta’dîl isimli mecmua içerisinde).
İbn Hanbel, Su’âlâti Ebî Bekr el-Es.rem, 97-208.
İbn Ebî Hâtim’in bu kanalla Kitâbü’l-Merâsîl adlı eserinde yaptığı iktibaslara örnek olarak bk. Ebû Muhammed Abdurrahmân er-Râzî İbn Ebî Hâtim, Kitâbü’l-Merâsîl, nşr. Şükrullah b. Ni‘metullah el-Kücânî (Beyrut: Mü’essesetü’r-Risâle, 1419/1998), 1: 156, 158, 171, 185, 190, 197. el-Cerh ve’t-ta’dîl adlı kitabında yaptığı alıntılara örnek olarak bk. Ebû Muhammed Abdurrahmân er-Râzî İbn Ebî Hâtim, el-Cerh ve’t-ta’dîl (Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-’İlmiyye (Haydarâbâd: Matba’atü Meclisi Dâirati’l-Meârifi’l-Osmaniyye, 1371/1952-1373/1953’ün ofseti), 1371/1952), 1: 128, 178, 203, 229, 233, 249; 2: 48, 83, 353, 394; 3: 30; 4: 159, 215. İbn Adî’nin bu eserden yaptığı alıntılara örnek olarak bk. İbn Adî, el-Kâmil, 1: 185, 273, 354, 355, 380, 390, 449, 452, 472; 2: 36, 59.
Ebû Abdillah Alâüddîn Moğultay b. Kılıç, İkmâlü Tehzîbi’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl, nşr. Ebû Abdurrahman ‘Âdil b. Muhammed (Kahire: el-Fârûku’l-Hadîse, 1422/2001), 6: 165.
Eserin farklı isimlendirmeleriyle ilgili bk. İbn Hanbel, Su’âlâtü Ebî Dâvûd, 101-102.
Detaylı bilgi için bk. İbn Hanbel, Su’âlâtü Ebî Dâvûd, 129-133.
Ebû Abdillah Ahmed İbn Hanbel, Min kelâmi’l-İmâm Ebî ‘Abdîllah Ahmed b. Hanbel fî ‘ileli’l-hadîs. ve ma’rifeti’r-ricâl, nşr. Subhî Sâmerrâî (Riyâd: Mektebetü’l-Maârif, 1409/1988), 130-147.
Ebû Abdillah Ahmed İbn Hanbel, Mesâ’ilü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel, nşr. Fazlurrahman Din Muhammed, 3 c. (Delhi: Dârü’l-İlmiyye, 1409/1988).
Örnek olarak bk. İbn Ebî Hâtim, el-Cerh ve’t-ta’dîl, 1: 33, 53; 2: 68, 366; 9: 35.
Moğultay b. Kılıç, İkmâl, 3: 180; 6: 196; 8: 115.
Ebü’l-Meatî Nuri v.dğr., Mevsû‘atü akvâli Ahmed.
Hâlid er-Rabât v.dğr., el-Câmi’ li ‘ulûmi’l-İmâm Ahmed, 22 c. (Feyyûm: Dârü’l-Felâh, 1430/2009). Bu eserin 16, 17, 18 ve 19. ciltleri Ahmed b. Hanbel’in ricâlle ilgili değerlendirmelerine tahsis edilmiştir.
* Kayseri Üniversitesi
Develi İslami İlimler Fakültesi Hadis Anabilim Dalı
